“`html
Mike Rudin & Sarah Buckley
BBC Eye Araştırması
BBC’nin kapsamlı bir araştırması, bazı İngiliz süpermarketlerin “İtalyan” etiketli domates salçalarının aslında, Çin’in Sincan bölgesinde, Uygur köle işçiler tarafından toplanan domateslerle yapıldığını ortaya koydu.
Özellikle Tesco’nun “İtalyan Domates Salçası” gibi ürünleri dikkat çekiyor. Asda süpermarketinin ürün tanımında ise “İtalya’da yetiştirilmiş domates püresi” belirtiliyor. Waitrose’un domates salçasında da “İtalyan domatesi” ifadesi yer alıyor.
BBC Dünya Servisi’nin yürüttüğü testler, İngiltere ve Almanya’daki birçok süpermarket markasının, büyük olasılıkla bu ürünlerde Çin’den gelen domatesler kullandığını gösteriyor.
Çin’e ait domateslerin çoğu, bu tarım faaliyetinin Uygurlar ve diğer Müslüman toplulukların zorla çalıştırılmasıyla bir bağlantısı olduğu bilinen Sincan bölgesinden temin ediliyor. Birleşmiş Milletler, bu konuda ciddi istismar ve insan hakları ihlalleri bulunmaktadir. Buna karşın, Çin ise köle işçilik iddialarını reddediyor ve çalışanların haklarının güvence altına alındığını savunuyor. BM, Çin’in bu açıklamalarını “dezenformasyon” olarak nitelendiriyor.
Test edilen süpermarket zincirleri de BBC’nin sonuçlarını kabul etmemekte ve itirazda bulunmaktadır.
Çin, dünya çapında domates üretiminin yaklaşık üçte birini elinde bulunduruyor. Sincan, domates yetiştiriciliği için oldukça elverişli bir iklim sunuyor.
Bunun yanı sıra, Sincan, Çin’in 2017 yılında başlattığı kitlesel tutuklama uygulamalarının merkezlerinden biri olma özelliğini taşıyor. İnsan hakları gözlemcileri burada bir milyondan fazla Uygur’un, “yeniden eğitim kampları” olarak adlandırılan yerlerde tutulduğunu bildiriyor.
BBC, son 16 yılda Sincan’daki domates bahçelerinde köle çalıştırılan ya da bu sistemi gözlemleyen 14 kişiyle görüşme yaptı.
Gerçek adı verilmeyen Ahmed, “Hapishane yetkilileri, toplanan domateslerin yurtdışına gönderileceğini söyledi” diyor. Yapması gereken günlük kotayı tutturamayan işçilere, sopalarla veya elektrikle tehdit edildiklerini de ekliyor.
2015 yılında, seyahat belgelerindeki usulsüzlükler nedeniyle tutuklanan Uygur öğrencisi Mamutjan, kotayı tutturamadığı için şiddete maruz kaldığını anlatıyor.
Mamutjan, “Karanlık bir hücrede zincirlerle asıldım. ‘Neden verilen işi bitirmiyorsun?’ dediler. Çok dövüldüm ve hala yara izlerim mevcut” şeklinde konuşuyor.
Bu tanıklıkların doğruluğunu teyit etmek zor, ancak Uygur köle işçiliği ve gözetim merkezlerindeki işkenceleri detaylandıran 2022 tarihli BM raporu ile benzerlik taşıdıkları dikkat çekiyor.
BBC, dünya genelindeki nakliye verilerini analiz ederek, Sincan’da üretilen domateslerin Avrupa’ya nasıl ulaştığını tespit etti. Yöntem, önce karayolu ile Kazakistan, Azerbaycan ve Gürcistan’a, ardından buradan gemilerle İtalya’ya taşınması şeklinde gerçekleşiyor.
Özellikle Antonio Petti adlı İtalyan domates işleme şirketi, Sincan Guannong’a ait ürünlerden büyük miktarlarda domates alımı yapıldığına dair veriler oluşturuyor. 2020-2023 döneminde bu şirketin, toplamda 36 milyon kilo domates satın aldığı belirlenmiştir.
Petti Grubu, ürünlerini kendi markalarıyla satmakta olup, Avrupa’daki birçok süpermarkete de mal sağlamaktadır.
Avustralya merkezli bir kaynak tespit şirketi olan Source Certain, bu salçaların menşei iddialarını incelemek üzere çalışmalara başladı. Şirketin CEO’su Cameron Scadding, her bir menşei ülkeye özgü element analizleri yaparak iki ülke arasındaki farkları ortaya koymayı hedeflediklerini belirtti. Sonuçlar, Çin ve İtalya’nın element profillerinin birbirinden oldukça farklı olduğunun altını çiziyor.
Source Certain, bu iki ülkenin profillerini 64 farklı domates salçasıyla karşılaştırdı. Sonuç olarak, birkaç ürün dışında, çoğu salçanın gerçekten İtalya’dan geldiği tespit edildi. Ancak 17 ürün arasında, 10 domates salçasında Çin’de yetiştirilen domatesler bulundu. Bu ürünlerin 10’u da Petti tarafından üretilmişti.
Bu ürünlerin test sırasında Alman süpermarketlerinde de satıldığı gözlemlenmiştir.
Bazı süpermarketler, özellikle Lidl, tedarik sorunları nedeniyle İtalyan Giaguaro şirketi tarafından üretilen Baresa Tomatenmark salçasında “kısa bir süre” Çin domateslerinin kullanıldığını itiraf etti. Giaguaro ise işçi haklarına saygılı olduğunu belirtirken, BBC’nin araştırması Sincan’daki Cofo Tunhe firmasından malzeme sağlandığını ortaya koyuyor. Bu şirket, köle işçilik kullanımı nedeniyle ABD tarafından ambargo listesine alınmıştı.
2021 yılında İtalyan polisi, Petti Grubu’nun fabrikalarına sahtecilik iddiaları dolayısıyla baskın yapmıştı. İtalyan basınında, bu şirketin Çin ve diğer ülkelerden ithal ettiği domatesleri İtalyan domatesi olarak sattığına dair haberler çıkmıştı.
Fakat, baskının ardından bir yıl içinde, davanın mahkeme dışında bir anlaşmayla sonuçlandığı görüldü. Petti, iddiaları reddetti.
Petti’nin üretim sürecini incelemek için BBC muhabiri, şirketin Toskana’daki fabrikasını ziyaret etti. Muhabir, şirketin Çin domatesi kullanıp kullanmadığını sorduğunda, “Evet… Avrupa’da kimse Çin domatesini istemiyor ama sizin için sorun yoksa, en iyi fiyatı vermeye çalışacağız, hatta Çin domateslerini de kullanarak” yanıtını aldı.
Bunun yanı sıra, gizli kamera ile yapılan incelemede, fabrikada “Sincan Guannong Domates Ürünleri Şirketi Ltd. Üretim Tarihi 2023-08-20” ibaresine sahip bazı domates salçası varilleri de tespit edildi.
Petti Grubu, soruşturmamız üzerine, Sincan Guannong’tan mal almadığını iddia etse de, düzenli olarak Bazhou Red Fruit adlı bir tedarikçiden domates alımını kabul etti. Ancak araştırmalarımız, Bazhou’nun aslında bir paravan şirket olduğunu göstermektedir.
Petti, “Gelecekte, Çin’den domates ürünleri ithal etmeyeceğiz ve tedarikçilerimizin insan hakları ve işçi haklarına uyduğundan emin olmak için daha iyi bir denetim sistemi oluşturacağız” açıklamasını yaptı.
ABD, Sincan’dan gelen tüm ürünlerin yasaklanması konusunda sıkı düzenlemeler getirmiştir. Fakat Avrupa ve İngiltere, bu konuda daha yumuşak bir tavır alarak, tedarik zincirlerinde köle işçilik olmadığını tespit etmeyi şirketlerin inisiyatifine bırakmaktadır.
Sivil toplum kuruluşlarından Anti Slavery International’dan Chloe Cranston, Avrupa’nın söz konusu durumu değiştirmeye yönelik adımlar atacağına ve İngiltere’nin köle işçilik kullanılan ürünlerin merkezi haline gelme riskine dikkat çekti. Cranston, “İngiltere’deki Modern Kölelik Yasası malesef işlevsel değil” değerlendirmesinde bulundu.
İngiltere İş ve Ticaret Bakanlığı, BBC’ye gönderdiği bir mesajda, “Ülkemizde hiçbir şirketin tedarik zincirinde köle işçiliği olmadığını açıkça belirtmek istiyoruz. Sürekli değerlendirmeler yapıyor ve uluslararası standartların artırılması için çabalıyoruz” açıklamasında bulundu.
Gazeteci ve gıda avukatı Dario Dongo, bu bulguların gıda üretim maliyetlerine dikkat çekerek, “Uygun fiyatlı ürünler karşısında sorgulayıcı olmalıyız. Bu fiyatın ardında hangi gerçekler var?” yorumunu yaptı.
“`
